احتباس آب در بدنسازی، دلایل و روش های جلوگیری از آن
گاهی اوقات برخلاف این که به تمرینهای سخت هوازی میپردازید و راهکارهای مختلف برای کاهش وزن را امتحان میکنید، وزن شما کم نمیشود. اگر شما همه کارهای لازم را به درستی انجام میدهید اما باز هم به هدفتان (یعنی کاهش وزن) دست پیدا نمیکنید، ممکن است بدنتان دچار احتباس آب شده باشد. منظور از احتباس آب، تجمع آب و املاح در بدن است. این میتواند منجر به افزایش وزن ناشی از آب شود. در ادامه بررسی خواهیم کرد که دلایل احتباس آب در بدنسازی چیست. سپس راهکارهای عملی برای دفع آب اضافی بدن را به شما معرفی خواهیم کرد.
فهرست مطالب
- دلایل احتباس آب در بدنسازی
- خلاصهای از دلایل احتباس آب در بدنسازی
- وزن بالای شما به دلیل تجمع چربی است یا احتباس آب؟
- روش های جلوگیری از احتباس آب در بدنسازی
- سخن پایانی و جمعبندی در مورد احتباس آب در ورزش بدنسازی
دلایل احتباس آب در بدنسازی
باید دقت کنید که در این مقاله، در مورد بیماریهایی که منجر به احتباس آب در بدن میشوند، صحبت نمیکنیم. احتباس آب ناشی از بیماری، یک شرایط پزشکی حاد و خطرناک است که هرچه سریعتر باید تحت نظر پزشک متخصص درمان شود، وگرنه زندگی فرد را تهدید میکند.
نوع احتباس آب که در این مقاله به آن میپردازیم، ناشی از عادات و سبک زندگی ورزشکار است. این نوع احتباس آب در واقع زندگی فرد را تهدید نمیکند، اما مانع رسیدن به اهداف ورزشی و تناسب اندام میشود.
۴ دلیل اصلی برای احتباس آب در بدنسازی وجود دارد:
مصرف هورمونهای استروئیدی
گاهی اوقات ورزشکاران برای رسیدن به اهداف ورزشی مثل توسعه توده عضلانی، افزایش قدرت یا کاهش چربی تصمیم به مصرف استروئیدهای آنابولیک میگیرند.
این هورمونهای استروئید ممکن است در رسیدن به این اهداف به ورزشکار کمک کنند. اما در کنار نتایج مثبت، احتمال بروز عوارض جانبی متعددی نیز وجود دارد.
یکی از اصلیترین عوارض جانبی اکثر استروئیدهای آنابولیک، افزایش احتباس آب است.
سطح کورتیزول بالا
کورتیزول هورمونی است که توسط غده فوق کلیوی در پاسخ به استرس و سطح پایین قند خون ترشح میشود.
تقریبا هر سلولی گیرندههایی برای کورتیزول دارد، بنابراین اثرات آن بیشمار است و شامل اثرگذاری بر قند خون، سطح احتباس مایعات، متابولیسم غذا، سیستم عصبی مرکزی و … میشود.
در شرایط عادی، کورتیزول منجر به احتباس آب نمیشود. با این حال، در شرایط غیرعادی، میتواند باعث احتباس مایعات در بدن شود.
عدم تعادل سدیم و پتاسیم
سدیم توسط سلولها جذب میشود و همراه با خود مقداری آب وارد سلولها میکند.
بنابراین، هنگامی که مقدار زیادی سدیم مصرف کنید، میتواند باعث شود سلولها به طور موقت آب را حفظ کنند تا زمانی که تعادل به سطح مایع سلولی بازگردد. همچنین به همین دلیل است که وقتی مصرف سدیم را کاهش میدهید، احتباس آب کاهش مییابد. نمک خوراکی حاوی مقدار بسیار زیادی سدیم است.
پتاسیم نقش حیاتی در بازگرداندن این تعادل مایع سلولی دارد. در حالی که سدیم آب را به داخل سلولها میکشد، پتاسیم آب را از سلول خارج میکند. تحقیقات نشان دادهاند که محدود کردن مصرف پتاسیم میتواند احتباس آب در بدنسازی را افزایش دهد.
عدم نوشیدن آب کافی
اگر به اندازه کافی مایعات و آب مصرف نکنید، بدن به طور هوشمند سعی میکند آب بیشتری در خود ذخیره کند و این یعنی احتباس آب بیشتر.
در ادامه، نگاهی دقیقتر به هرکدام از این موارد خواهیم داشت.
چرا ممکن است هورمونهای استروئیدی باعث احتباس آب شوند؟
یکی از اصلیترین هورمونهای استروئیدی، تستوسترون است که در بدنسازی محبوبیت بالایی دارد؛ زیرا میتواند هم به عضلهسازی، هم به افزایش قدرت و هم به کاهش چربی کمک کند.
وقتی ورزشکار هورمون تستوسترون را به شکل خارجی وارد بدن خود میکند (یعنی تزریق یا قرص) سطح تستوسترون بدن به شدت افزایش پیدا میکند.
وقتی سطح این هورمون در بدن بیش از اندازه زیاد شود، دچار فعالیت آروماتاز میشود. منظور از آروماتاز تبدیل تستوسترون به استروژن است.
استروژن یک هورمون زنانه است. سطح بالای استروژن به طور مستقیم باعث افزایش احتباس آب و املاح در بدن میشود.
شاید مصرف داروهای ضد استروژن مثل کلومیفن یا تاموکسیفن یا مهارکنندههای آروماتاز مثل لتروزول، آروماسین و آریمیدکس بتواند به کنترل این شرایط کمک کند.
چرا کورتیزول باعث افزایش احتباس آب در بدن میشود؟
کمبود کالری طولانی مدت به طور چشمگیری سطح کورتیزول را افزایش میدهد. این باعث اثرات ناخواسته زیادی مثل احتباس آب میشود.
اگر سطح کورتیزول افزایش یابد، مقدار آبی که بدنتان در خود نگه میدارد نیز افزایش مییابد و بدنتان حالت پف کرده به خود میگیرد.
در این صورت، با کاهش سطح کورتیزول، آب احتباس شده در بدن دفع خواهد شد.
اگر سطح کورتیزول شما به هر دلیلی به طور مزمن بالا باشد، دچار احتباس آب زیادی خواهید شد.
چرا سدیم و پتاسیم میتوانند روی احتباس آب اثر بگذارند؟
سدیم و پتاسیم با هم کار میکنند و جهت حفظ توانایی سلولها برای ادامه حیات لازم هستند.
سدیم به جذب آب توسط سلول و پتاسیم به دفع آب از سلول کمک میکند. در واقع این دو با هم همکاری میکنند تا یک تعادل مناسب بین جذب و دفع آب توسط سلولها ایجاد شود.
وقتی سطح سدیم بدن به طور چشمگیری افزایش پیدا کند، این تعادل جذب و دفع آب از بین خواهد رفت. در نتیجه، سلولها تمایل بیشتری به جذب آب خواهند داشت.
به طور مشابه اگر مصرف پتاسیم را به طور چشمگیری کاهش دهید، این نیز باعث احتباس آب در بدنسازی میشود. زیرا وجود مقدار کافی پتاسیم برای دفع آب از سلول لازم است.
چرا عدم نوشیدن آب کافی منجر به احتباس آب در بدنسازی میشود؟
اگر از طریق مصرف مایعات و آب، آب کافی در اختیار بدنتان قرار ندهید، بدن شما سعی میکند همان مقدار آب ناچیز را در خود ذخیره کند.
این شامل ترشح هورمونهایی مثل آلدوسترون و وازوپرسین است که احتباس آب را از طریق مکانسیمهای مختلف (از جمله کاهش دفعات و حجم ادرار) افزایش میدهد.
خلاصهای از دلایل احتباس آب در بدنسازی
از اصلیترین دلایلی که میتواند منجر به افزایش احتباس آب در بدنسازی شود میتوانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- مصرف استروئیدهای آنابولیک باعث افزایش استروژن و در نتیجه افزایش احتباس آب در بدنسازی میشود.
- عدم مصرف کالری کافی برای مدت زمان طولانی
- ورزش و تمرینات هوازی بیش از اندازه. این تمرینها میتوانند سطح کورتیزول را افزایش دهند که منجر به افزایش احتباس آب میشود.
- عدم توجه به تعادل بین سدیم و پتاسیم. سطح بالای سدیم و یا سطح پایین پتاسیم احتباس آب را افزایش میدهد.
- عدم نوشیدن آب کافی
وزن بالای شما به دلیل تجمع چربی است یا احتباس آب؟
اکثر مردم از این که اعتراف کنند چاق هستند و چربی زیادی دارند، متنفر هستند. گاهی اوقات افرادی را میبینیم که سعی میکنند بگویند وزن بالای آنها فقط به دلیل احتباس آب است.
چطور تفاوت بین چربی و احتباس آب را بفهمیم؟ در ادامه دو سناریو مختلف برای بررسی وجود دارد.
اگر شاهد یک افزایش وزن سریع بودهاید…
شما میتوانید در یک روز مقدار مشخصی کالری بخورید و بدنتان نیز میتواند مقدار مشخصی از آن را به چربی یا حتی عضله تبدیل کند.
به عنوان یک قاعده کلی، اگر به طور متوسط بیش از نیم کیلوگرم در روز، وزن اضافه کرده باشید، به احتمال خیلی زیاد بخش قابل توجهی از آن افزایش وزن، ناشی از احتباس آب بوده است.
البته این قاعده برای تمام موقعیتها و انواع رژیمهای غذایی صدق نمیکند. شما نمیتوانید برای مدت طولانی هر روز انواع فست فودها را میل کنید و فکر کنید افزایش وزن شما فقط به دلیل احتباس آب است و تجمع چربی رخ نمیدهد.
اگر وزن شما برای مدت زمان نسبتا زیادی تقریبا ثابت مانده است…
گاهی اوقات، برخی افراد روشهای مختلفی را برای تشخیص این که بدن دچار احتباس آب شده یا خیر ارائه میکنند. مثل کشیدن پوست و رها کردن آن، فشرده تر بودن بافت احتباس آب نسبت به چربی، تورم انگشیتها یا مچ پا و …
اما ما این موارد را تأیید نمیکنیم. زیرا خیلی قابل اعتماد نیستند و ممکن است از شخصی به شخص دیگر متفاوت باشند.
بهترین راه برای درک وضعیت احتباس آب این است که ابتدا درصد چربی بدنتان را (به طور تقریبی) مشخص کنید.
اگر درصد چربی بدن یک مرد بیشتر از ٪۱۰ و بدن یک زن بیشتر از ٪۲۰ باشد، نمیتوان از روی ویژگیهای ظاهری و در آینه، احتباس آب یا چربی را از هم تشخیص داد.
یعنی اگر شما یک مرد با ۱۵ درصد چربی باشید، چه با احتباس آب و چه بدون احتباس آب، پف کرده به نظر میرسید. یک زن با درصد چربی ۲۵ نیز همین وضعیت را دارد.
با این حال، اگر یک مرد با ٪۱۰ چربی یا کمتر و یا یک خانم با ٪۲۰ چربی یا کمتر باشید، در محدودهای هستید که احتباس آب میتواند به وضوح در ظاهر شما مشخص باشد.
بنابراین اگر میدانید درصد چربی بدن شما پایین است اما باز هم ظاهر پف کردهای دارید، بدن شما دچار احتباس آب شده است. در مورد دلایل آن نیز باید به آنچه که بالاتر گفتیم مراجعه کنید.
روش های جلوگیری از احتباس آب در بدنسازی
حالا وقت آن است که راهکارها و روشهای جلوگیری از احتباس آب در بدنسازی را بررسی کنیم.
اگر این مقاله را از ابتدا خوانده باشید، احتمالا همین حالا هم چند راهکار به ذهن خودتان رسیده است. اما ما نیز در ادامه توضیح خواهیم داد.
۱. سدیم دریافتی را کاهش دهید
همانطور که میدانید، مصرف بیش از حد سدیم به طور کلی باعث احتباس آب میشود و نوسانات زیاد در مصرف سدیم نیز همین اثر را دارد. بنابراین با تثبیت مصرف سدیم در سطح سالم، میتوانید وزن ناشی از آب بدن را کاهش دهید و در همین حالت حفظ کنید.
متاسفانه مقدار و نحوه مصرف سدیم در رژیم غذایی اکثر مردم به این شکل است:
- سدیم خیلی زیادی مصرف میکنند.
- مقدار مصرف سدیم در هر روز نسبت به روزهای دیگر بسیار متفاوت است و نوسان دارد.
همانطور که گفتیم هر دوی این عاملها (مصرف زیاد و دارای نوسان سدیم) باعث احتباس آب در بدن میشوند.
راه حل ساده است: کمتر سدیم بخورید و این را به یک عادت ثابت روزانه تبدیل کنید.
میزان سدیم مورد نیاز یک فرد سالم بزرگسال حدود ۲.۳ گرم در روز است. این مقدار برای افراد مبتلا به فشار خون بالا، دیابت یا بیماریهای مزمن کلیوی و افراد بالای ۵۱ سال، به ۱.۵ گرم در روز کاهش مییابد. البته اگر شما ورزشکار هستید و اهداف ورزشی خاصی دارید، مقدار سدیم مورد نیاز شما متفاوت خواهد بود.
چند قانون مهم برای کنترل مصرف سدیم:
- مراقب غذاهای کنسرو شده باشید: این نوع غذاها معمولا حاوی مقادیر بسیار زیادی از سدیم به عنوان نگهدارنده هستند.
- گوشتهای موجود در اغذیه فروشیها هم درست مثل غذاهای کنسرو شده و به همان دلیل سدیم زیادی دارند.
- استفاده از نمک خوراکی و چاشنیهای خاص حاوی سدیم را کاهش دهید. در صورت نیاز از جایگزین نمک مبتنی بر پتاسیم استفاده کنید.
- برخی از چاشنیهای مخلوط مانند چاشنی چیلی یا پیتزا میتوانند حاوی مقداری سدیم باشند.
- مراقب سسها باشید. بسیاری از آنها سدیم بالایی دارند.
- پنیر نیز میتواند مشکل ساز باشد. پنیرهای شور سدیم بیشتری دارند.
۲. مصرف پتاسیم را افزایش دهید
عدم دریافت مقدار کافی پتاسیم یکی از رایجترین کمبودهای مواد مغذی در رژیمهای غذایی غربی است. یک فرد بالغ و سالم به ۴.۷ گرم پتاسیم در روز نیاز دارد.
بهترین منابع غذایی پتاسیم، انواع غذاهایی هستند که بسیاری از مردم آنها را به مقدار کافی مصرف نمیکنند؛ یعنی میوهها و سبزیجات. از این رو کمبود پتاسیم یک مشکل گسترده است.
عدم تعادل بین سدیم و پتاسیم باعث افزایش احتباس آب در بدنسازی میشود. اما کار به همینجا ختم نمیشود. مطالعهای که توسط دانشمندان مرکز کنترل بیماریها و دانشگاه هاروارد انجام شد، نشان داد افرادی که سدیم زیاد و پتاسیم کمی دارند، دو برابر بیشتر از افرادی که سابقه حمله قلبی داشتهاند جان خود را از دست میدهند.
به مقدار مصرف سدیم و پتاسیم توجه ویژه داشته باشید. ممکن است روزی زندگی شما به همین بستگی داشته باشد!
۳. سطح کورتیزول را کنترل کنید
احتباس آب در بدنسازی به ویژه در بین افرادی که رژیمهای غذایی سخت دارند رایج است و مقصر اصلی هم افزایش مزمن سطح کورتیزول است.
کارهای سادهای وجود دارد که میتوانید انجام دهید تا این هورمون را به سطح عادی و نرمال بازگردانید. در ادامه به این راهکارها اشاره خواهیم کرد.
مقدار و شدت تمرینات را کاهش دهید
طبق تجربه و شواهد، بین ورزشکاران جدی و با هدف، تمرین بیش از حد بسیار رایجتر از کمتمرینی است.
ورزشکاران مایلند برای رسیدن به اهداف بسیار سخت کار کنند و هرچه بیشتر ورزش کنند تا سریعتر به آن هدف دست پیدا کنند.
متاسفانه تمرین زیاد فقط تا یک جایی موثر است و بیشتر از آن نتیجه معکوس خواهد داشت. شاید برای یک ورزشکار ۵ ساعت تمرین در هفته موثرتر از ۱ ساعت باشد. اما ۱۰ ساعت تمرین در هفته لزوما موثرتر از ۵ ساعت تمرین نیست.
دلیل این امر ساده است: ورزش شدید استرس زیادی به بدن شما وارد میکند و به زمان استراحت و ریکاوری نیاز خواهید داشت.
این فقط استرس عضلانی نیست. سیستم عصبی نیز به شدت درگیر است و اگر بخواهید بیش از حد از آن کار بکشید، در نهایت دیگر نمیتواند ادامه دهد.
اگر رژیم غذایی شما مبتنی بر کالری منفی (مصرف کالری کمتر از مقدار مورد نیاز) است و بیش از ۴ تا ۶ ساعت در هفته به تمرین با وزنه و ۱ تا ۲ ساعت به ورزش هوازی میپردازید، احتمالا بیش از حد ورزش میکنید. اگر شما اینطور هستید یا فقط تا حدی شبیه به این حالت هستید، باید این اقدامات را انجام دهید:
- یک هفته فشار تمرینات را کاهش دهید. این تا حد زیادی به بدن شما کمک میکند تا به روال عادی بازگردد.
- یک هفته هیچ تمرین هوازی انجام ندهید. (نه شما با این کار چاق نخواهید شد پس نگران نباشید)
- مقدار کالری دریافتی را به مدت یک هفته ۵ تا ۱۰ درصد افزایش دهید. (با این کار هم چاق نخواهید شد، به شما قول میدهم)
- مطمئن شوید که به مقدار کافی میخوابید. یعنی ۷ الی ۸ ساعت در شب
مطمئن شوید که دچار کمبود کالری شدید نیستید
بدترین راه برای کاهش وزن این است که خود را گرسنه نگه دارید و مقدار زیادی تمرینات هوازی انجام دهید.
شما باید ابتدا کالری پایه مورد نیاز خودتان (BMR: مقدار کالری مورد نیاز برای حفظ وزن فعلی) را بدانید. سپس برای کاهش وزن تنها ۲۰ الی ۲۵ درصد کمتر از کالری پایه مصرف کنید. در این صورت چربی سوزی به حداکثر و عضله سوزی به حداقل میرسد. میتوانید در این مورد با مربی مشورت کنید.
بیخیال و ریلکس باشید
شما میتوانید با صرف مقداری زمان در روز برای استراحت، چرت زدن، گوش دادن به موسیقیهای آرامشبخش، نوشیدن چای، تنفس عمیق و … سطح کورتیزول را کاهش دهید.
هرچیزی که شما را آرام کند ارزشمند است!
بیشتر بخوابید
متاسفانه این روزها به دلایل مختلف مثل مشکلات و دغدغهها، ساعات کاری، تماشای تلویزیون و بازیهای ویدئویی خواب باکیفیت و کافی شبانه خیلی کمیاب شده است!
وقتی بدن شما در خواب است، ممکن است ظاهرا غیرفعال به نظر برسد. اما اصلا اینطور نیست. بدن در خواب مشغول ترمیم خود و ترشح هورمونهای مختلف است. عملکردهای بدن در خواب وقتی اهمیت بیشتری پیدا میکند که در طول روز در معرض استرس (روحی و جسمی) بیشتری قرار داشته باشید.
متاسفانه اگر مانند اکثر مردم هستید، آنطور که باید نمیخوابید.
اگر با مشکل سطح بالای کورتیزول دست و پنجه نرم میکنید، وقت آن است که بهتر و شاید بیشتر بخوابید.
گاهی اوقات وعده غذایی آزاد (تقلبی) بخورید!
بله، شک نکنید! هم عنوان را درست خواندید هم تصویر بالا را درست دیدهاید.
افزایش ناگهانی کالری یک وعده غذایی (همان وعده غذایی آزاد یا تقلبی) به کاهش سطح کورتیزول کمک میکند. بیایید نگاهی دقیقتر به نحوه عملکرد آن داشته باشیم.
کلید اصلی هورمونی به نام لپتین است که توسط سلولهای چربی تولید میشود. این هورمون روی بسیاری از اعمال بدن مثل گرسنگی، سرعت متابولیسم، اشتها و حتی میل جنسی تأثیر دارد.
هنگامی که شما در کمبود کالری هستید، سطح لپتین بدنتان کاهش مییابد و این باعث مجموعهای از عوارض جانبی ناخواسته مانند کاهش سرعت متابولیسم، افزایش اشتها و حتی افسردگی میشود. همچنین باعث افزایش سطح کورتیزول میشود.
از سوی دیگر، زمانی که به بدن خود انرژی (کالری) بیشتری نسبت به نیازش میدهید، سطح لپتین افزایش مییابد؛ در نتیجه عوارض منفی ذکر شده در بالا معکوس خواهند شد و سطح کورتیزول کاهش مییابد.
البته منظور ما از وعده غذایی آزاد این نیست که یک روز تمام هر چیزی که دوست داشتید بخورید. باید فقط یک وعده غذایی و آن هم در چهارچوب مشخص و رعایت نکات خاص میل کنید.
۴. آب کافی بنوشید
یک فرد بالغ و سالم باید روزانه ۳ الی ۴ لیتر آب بنوشد. از این نظر که کدام نوع آب برای نوشیدن بهتر است باید بگوییم که متاسفانه آبهای لوله کشی شهری به دلیل وجود آلایندهها، فلزات سنگین و املاح زیاد خیلی برای نوشیدن مناسب نیستند. اما چاره چیست؟ بطریهای آب معدنی؟ باز هم خیر. متاسفانه بسیاری از این آبهای به ظاهر معدنی برخلاف ادعاها، خیلی بهتر از آب شهری نیستند و آنها نیز مواد شیمیایی و فلزات سنگین دارند.
بهتر است از دستگاههای تصفیه آب خانگی (باکیفیت و معتبر) استفاده کنید.
آیا دیورتیکهای (ادرارآورها) طبیعی به کاهش احتباس آب کمک میکنند؟
بسیاری از غذاها و مواد طبیعی وجود دارند که ظاهرا دارای اثرات ادرارآور هستند. از جمله:
- کافئین
- کرفس
- پیاز
- بادمجان
- مارچوبه
- زالزالک
- جعفری
- هندوانه
- و …
این مواد غذایی اثرات مدر خفیفی دارند. اما دلیل اصلی احتباس آب را رفع نمیکنند. بنابراین نمیتوانند مشکل را حل کنند.
به عنوان مثال، کافئین دارای اثرات ادرارآور است. اما آنقدر ناچیز است که با مصرف مایعات جبران میشود.
به طور مشابه، تحقیقات نشان میدهد که زالزالک و جعفری ادرارآورهای طبیعی هستند، اما اثرات آنها خفیف و موقتی است.
واقعیت این است که اگر با احتباس آب دست و پنجه نرم میکنید، رفع آن نیازمند تغییر سبک زندگی است نه قرص و پودر!
تنها موقعیتی که میتوانید از دیورتیکها استفاده کنید، زمانی است که نیاز دارید فقط یک روز خاص و در شرایط خاص، به حداقل وزن برسید. مثل مسابقههای ورزشی یا عکاسی!
البته اگر بخواهیم صادق باشیم، برخی از ورزشکاران و به ویژه بدنسازان در روز مسابقه از داروهای دیورتیک قوی استفاده میکنند، نه غذاهای طبیعی ادرارآور!
سخن پایانی و جمعبندی در مورد احتباس آب در ورزش بدنسازی
در این مقاله، ابتدا دلایل اصلی که منجر به افزایش احتباس آب در بدن میشوند را معرفی کردیم.
سپس به شما آموزش دادیم که چطور تشخیص دهید وزن بالای شما یا حالت پف کرده بدنتان به دلیل تجمع چربی است یا احتباس آب.
اگر طبق توضیحات این مقاله، متوجه شدید که بدن شما دچار احتباس آب شده است، میتوانید به کمک راهکارها و روشهای کاهش احتباس آب که در بالاتر ذکر شد، این مشکل را حل کنید.
به یاد داشته باشید که احتباس شدید آب فقط به زیبایی و تناسب اندام شما آسیب نمیزند، بلکه سلامتی و حتی زندگی شما را در معرض خطر قرار میدهد.